ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

سبک‌شناسی جملات ندایی در مثنوی «اسرار الشهود» اسیری لاهیجی

صفحه (185 - 205)
سعید محمدی کیش (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1403

چکیده

زمینه و هدف: شمس‌ الدین محمّد‌ اسیری لاهیجی نوربخشی، عارف‌، شاعر و از مشایخ‌ سلسلۀ نوربخشیه در قرن نهم و دهم هجری قمری است. ‌در این پژوهش مثنوی اسرارالشهود از اسیری لاهیجی در حوزۀ سبک شناسی جملات ندایی مورد بررسی قرار گرفته است.

روش مطالعه: پژوهش حاضر با توجه به ماهیت نظری آن به روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و الکترونیکی صورت پذیرفته است. جامعه و محدودۀ مورد نظر کتاب «اسرار الشهود» شمس الدین محمّد اسیری لاهیجی با تصحیح و مقدمۀ سیّدعلی آل داود میباشد.

یافته ها: لاهیجی صاحب ابتکاراتی در خلق مناداست و در این زمینه دست به نوآوری هایی زده است. ابتکارات لاهیجی در خلق منادا، 37 درصد از مجموع جملات ندایی این مثنوی را شامل میشود. وی همچنین در این مثنوی برخلاف بسیاری از شاعران، خود را در جایگاه منادا قرار نداده است، هم چنان که در اغلب جملات ندایی، در جایگاه آموزندۀ مفاهیم نیز قرار ندارد و آموزه های عرفانی و اخلاقی را در قالب حکایات و از زبان اشخاص و بزرگان متصوفه بازگو میکند. در این مثنوی به غیر از منادای خداوند و مناداهای جان و دل، باقی مناداها محسوس هستند. مخاطبان مثبت لاهیجی، بزرگان متصوفه و مخاطبان منفی، افراد ناآگاه از معرفت الهی و طریق سلوک عرفانی هستند. از یافته های دیگر این تحقیق تاثیرپذیری لاهیجی از عطار و مولوی است، برخی از جملات ندایی این مثنوی تنها در آثار دو عارف قرن ششم و هفتم یافت میشوند که اثرپذیری لاهیجی را آشکارتر کرده است.

نتیجه گیری: از جمله نتایج حاصل شده، آگاهی یافتن از ویژگیهای ندا و منادا در این مثنوی، تعداد جملات ندایی، ضبط هر یک از آن ها و بسامد تکرار آنها در تحقیق حاضر است. بر اساس جامعۀ آماری، لاهیجی از یکصد و یازده جملۀ ندایی، صد و هفتاد و شش مرتبه در متن این مثنوی بهره برده است. بالاترین بسامد در میان حروف ندایی، حرف نقش نمای «ای» است. منادای خداوند در این مثنوی بالاترین بسامد را داراست. کمترین بسامد نیز متعلق به نامهای افراد است. نامهای منادا در مجموع یک درصد از جملات ندایی این مثنوی را به خود اختصاص داده اند. غالبا در محتوای جملات ندایی، پیامی که به منادا انتقال داده میشود آموزه های عرفانی از جمله طلب عشق الهی، طلب بی نیازی از خلایق، ترک دنیا دنی، مفاهیم فنا و بقا، طریق وصال و برخی از ویژگیهای اخلاقی است، در مثنوی اسرار الشهود، حروف ندا همواره در جایگاه ندایی قرار ندارند و گاه افاده تعجب، افسوس و یا بیان آرزو میکنند.

کلمات کلیدی
سبک شناسی , ساختار نحوی , جملات ندایی , ندا و منادا , اسرارالشهود , اسیری لاهیجی.

• آقاحسینی، حسین، همتیان، محبوبه، مشاوری، زهره.(1393). جایگاه «ندا» و «منادا» در دستور زبان فارسی و علم معانی، نشریۀ «فنون ادبی»، دانشگاه اصفهان، سال ششم، شمارۀ دوم. صص: 1 تا 14 .
• احمدی گیوی، حسن، انوری، حسن.(1390). دستور زبان فارسی 1، ویرایش چهارم، تهران: انتشارات فاطمی.
• اسیری لاهیجی. شمس الدین محمّد.(1368). اسرار الشهود، تصحیح سیّد علی آل داود، تهران: موسسۀ علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• خیامپور، عبدالرسول.(1384). دستور زبان فارسی، چ 12، تبریز: انتشارات ستوده.
• دهخدا، علی اکبر.(1377). لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران.
• رضانژاد، غلامحسین.(1367). اصول علم بلاغت در زبان فارسی، تهران: انتشارات الزهراء.
• زمانی، کریم.(1384). شرح جامع مثنوی معنوی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات.
• سجادی، سیّد جعفر.(1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهـران: طهوری.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمّد بن ابراهیم.(1336).وصلت نامه، به سرمایۀ سیّد محمّد میرکمالی، تهران: چاپ اسلامیه.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمّد بن ابراهیم.(1363). هیلاج نامه، تهران: کتابخانه سنایی.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمّد بن ابراهیم.(1386). مصیبت نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمّد رضا شفیعی کدکنی، ویرایش اول، تهران: انتشارات سخن.
• عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمّد بن ابراهیم.(1400). منطق الطیر، با مقدمه و تصحیح حمید حمید، تهران: انتشارات طلوع.
• مولوی، جلال الدین محمّد.(1372).کلیّات دیوان شمس تبریزی، مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نشر راد.